Jaarlijks verdwijnen miljoenen tonnen plasticafval in de natuur. Microplastics belanden via vissen en drinkwater in het lichaam van de mens. Bovendien komt er bij de productie, verbranding en afbraak van plastic CO₂ vrij. Hoe lossen we dit probleem op?

Plastic is een geweldig product. Het is licht, waterdicht, relatief sterk, in vele vormen te gieten, goedkoop en het gaat lang mee. Als verpakkingsmateriaal is het ideaal omdat het bijvoorbeeld voedsel langer houdbaar maakt en zo voedselverspilling voorkomt. Het meeste plastic gooien we echter na één keer gebruiken weg.

We zijn sinds de jaren ’50 aan verslaafd geraakt aan plastic. Toen produceerde de wereld jaarlijks 2 miljoen ton van de kunststof. In 2015 was dat al opgelopen tot 381 miljoen ton. Op dit moment wordt 6% van alle olie in de wereld gebruikt om plastic van te maken. In een rapport over de staat van plastic becijfert de VN dat als dit zo door blijft groeien, in 2050 maar liefst 20% van de globale olieconsumptie gebruikt wordt voor de plasticindustrie.

Is al dat plastic wel nodig?

‘Nee’, stelt CEO en oprichter Willemijn Peeters van Searious Business, dat bedrijven helpt slimmer om te gaan met plastic. ‘Er is genoeg plastic in de wereld. Er hoeft niets bijgemaakt te worden. We moeten het alleen recyclen. Nu lekt het meeste plastic dat geproduceerd wordt weg in het milieu. Het is een grote fout in ons ecosysteem dat plastic na eenmalig gebruik zijn waarde verliest en niet gerecycled, maar massaal weggegooid wordt.’

Wat is het probleem met plastic?

Met de productie van plastic en de verbranding van plasticaval wordt jaarlijks ongeveer 400 miljoen ton CO2 uitgestoten. Zo draagt het direct bij aan klimaatverandering. Het grootste probleem van plastic is echter de vervuiling. Zelden zal een rapport alarmerender zijn geweest dan het eerste wereldwijde VN-rapport over plastic uit 2018 dat verschillende wetenschappelijk onderzoeken samenvatte.

Momenteel produceren we 300 miljoen ton plastic afval per jaar, qua gewicht bijna evenveel als de gehele menselijke bevolking op aarde. Van de 9,2 miljard ton plastic die de wereld sinds begin jaren ’50 heeft geproduceerd is meer dan 50% in het milieu of op afvalstortplaatsen terecht gekomen. Slechts 9% is gerecycled. Elk jaar stroomt er via de rivieren 8 miljoen ton plastic de oceanen in, vooral in Azië en Afrika. Zo is onder meer de beruchte plastic soep ontstaan, de gigantische drijvende vuilnisbelten.

Plastic breekt niet af, hooguit tot kleine microplastics die zeedieren worden opgenomen. Conclusie van de VN: als deze trend doorzet, bevatten de oceanen in 2050 meer plastic dan vis. Zo verdrinkt onze planeet in plastic.

Hoe erg is het probleem met plastic?

‘Plastic is een complex probleem met verschillende facetten’, zegt Jonna Tjapkes, duurzaamheidsadviseur bij ASN Bank. ‘Aan de ene kant wordt plastic gemaakt van fossiele grondstoffen die eindig zijn. Nu is 90% van de plasticproductie nog afhankelijk van olie en gas uit de bodem. Daar komt veel CO₂-uitstoot bij vrij. De vraag naar olie zal wel afnemen, maar dat gaat niet snel genoeg. Aan de andere kant is plastic een milieuprobleem, dat jaarlijks 75 miljard dollar schade toebrengt aan het milieu, waarvan 13 miljard aan het ecosysteem op zee.’

Net als de VN ziet ook de EU de plasticvervuiling als een groot probleem. Toen de Europese Commissie in 2018 zijn eerste plan voor de aanpak van plastic presenteerde, zei Eurocommissaris en vicepresident Frans Timmermans: ‘We moeten voorkomen dat plastic in ons water, ons eten en zelfs in onze lichamen komt. De lange-termijnoplossing om plasticafval te verminderen is door het te recyclen en vaker te hergebruiken.’

De gevaren van plastic voor de gezondheid

Plastic is gevaarlijk voor dieren. Ze raken er in verstrikt, eten het op of stikken er in. Volgens onderzoek van database Litterbase worden 2249 diersoorten door plastic bedreigd. Op zee zijn dat zowel plankton, walvissen, zeevogels, schildpadden, zeehonden en vissen. Als deze dieren aanspoelen, zitten ze vaak vol (micro)plastics. De Zweedse Universiteit Lund toonde in 2017 aan dat nanoplastics in de hersenen van vissen voor gedragsverandering zorgen.

Mensen eten op hun beurt weer vissen, waardoor er ook plastic in het menselijk lichaam terecht komt. Zo bleek uit onderzoek van de Universiteit van Californië uit 2015 dat een kwart van de vissen die op de markten in Californië en Indonesië werden verkocht, plastic bevatten. Zo vindt plastic zijn weg naar onze eettafel.

Maar dat is niet het enige gevaar. Uit een rapport van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) uit 2019 blijkt dat microplastics ook al in drinkwater zitten. Zowel in kraanwater als in flessen bronwater. De concentratie is zo laag, dat de WHO nog niet van een bedreiging spreekt. Wel wil de VN-organisatie aanvullend onderzoek doen om het effect van microplastics op de volksgezondheid en het milieu beter in kaart te brengen.

Wat is de oplossing?

De structurele oplossing van het probleem zit in het verminderen van ons plasticgebruik, het maken van plastic dat beter te recyclen is, gescheiden inzameling van plastic, hergebruik en recycling. Daarvoor is het belangrijk dat zowel de consument als de industrie zijn gedrag verandert. Al dan niet geholpen of gedwongen door strengere overheidsregels.

“ De lange-termijnoplossing om plasticafval te verminderen is door het te recyclen en te hergebruiken.”

Frans Timmermans

Eurocommissaris

Minder plastic gebruiken

Minder plastic gebruiken begint met de vraag of je plastic wel nodig hebt. Soms is het materiaal écht nodig en niet zomaar te vervangen door een alternatief. Vaak kunnen we echter best zonder, weet Peeters. Zij helpt retailers en supermarkten kritisch kijken naar hun plastic verpakkingen. ‘Dan blijkt dat er alternatieven genoeg zijn, bijvoorbeeld voor plastic schaaltjes of meerlaagse drinkverpakkingen. We werken al anderhalf jaar samen met grote merken en sindsdien zijn er al heel wat plastic schaaltjes en bakjes uit de schappen verdwenen’, vertelt ze.

Een mooi voorbeeld hiervan is de Britse supermarktketen Tesco, dat inmiddels 1,6 miljard stukken plastic uit zijn winkels heeft gehaald. Peeters: ‘In Engeland is de druk van het publiek nog groter dan in Nederland. Bij Tesco loopt de baas, Dave Lewis, zelf door de supermarkt en wijst zijn medewerkers op overbodig plastic. Daarnaast heeft hij 1200 leveranciers van plastic verpakkingen bijeengeroepen en gezegd dat hij dat niet meer wil.’

De verpakkingsindustrie speelt een grote rol

Omdat het meeste plastic wordt gebruikt voor verpakkingen is hierin een belangrijke rol weggelegd voor de verpakkingsindustrie. Kennisinstituut Duurzaam Verpakken (KIDV) helpt bedrijven hiermee. ‘Ons uitgangspunt is dat we willen dat bedrijven kritisch nadenken over de vraag of die plastic verpakking wel nodig is en zo ja, welk vervangend materiaal geschikt is’, zegt projectleider Daphne van den Berg van KIDV.

“Bedrijven moeten kritisch nadenken over de vraag of die plastic verpakking wel nodig is.”

Daphne van den Berg

Kennisinstituut Duurzaam Verpakken

Moderne plastic verpakkingen zijn lastiger te recyclen

Plastic verpakkingen zijn de afgelopen decennia steeds beter geworden, maar dat is niet altijd beter voor het milieu. Vooral de samengestelde meerlaagse verpakking van bijvoorbeeld chips, dranken of ander voedsel, gemaakt van een klein laagje aluminium op plastic, vormen een probleem. ‘Die dragen bij aan de houdbaarheid van het product, maar die zijn moeilijk uit elkaar te halen. Daardoor is de verpakking niet goed te recyclen’, zegt Van den Berg.

De oplossing zou zijn om voor verpakkingen één soort plastic te gebruiken. Ook wordt gezocht naar alternatieven voor die meerlaagse verpakkingen.

Een circulaire economie: plastic recyclen

Na verminderen, en als hergebruik niet mogelijk is, is recyclen de beste optie voor ons plastic probleem. Ook vanuit de gedachte dat alle afvalstoffen in een gesloten cirkel opnieuw als grondstof moeten worden gebruikt. Dat is de basis voor de circulaire economie die Nederland en de EU nastreven. Doel is het plastic hier te recyclen en opnieuw te gebruiken, niet om het te verschepen naar ontwikkelingslanden

Nederland doet het op dit vlak niet slecht. Volgens het Afvalfonds Verpakkingen blijkt dat het percentage van gerecyclede verpakking al jaren stijgt. In 2018 was dat 79%, ruim boven de Nederlandse (70%) en Europese (50%) doelstellingen. Het percentage voor plastic verpakkingen blijft echter met 52% behoorlijk achter bij recycling van verpakkingen van glas, papier of metaal, die allemaal boven de 80% zitten.

Volgens de laatste cijfers van het KIDV wordt in Nederland jaarlijks 477 kiloton plastic verpakkingsafval weggegooid. Een kwart door bedrijven en driekwart door huishoudens. Van de 358 kiloton die huishoudens weggooiden werd 40% ingezameld via afvalscheiding als PMD (Plastic, Metalen en Drinkpakken) bij de mensen thuis en 8% via nascheiding uit het restafval. ‘Hier zit wel wat ruimte voor verbetering’, zegt Van den Berg

Meer gerecycled plastic gebruiken

De grondstof die wordt gewonnen uit gerecycled plastic noemen we recyclaat. Helaas is dit onder producenten nog niet zo populair als nieuwe (virgin) grondstoffen.  ‘Producenten moeten het zien als een duurzame grondstof. Waarom moeten bijvoorbeeld alle shampooflessen spierwit zijn? Durf daarvan af te stappen. Ze kunnen ook best lichtgrijs of beige zijn’, zegt Van den Berg.

Recyclaat is nu vaak duurder dan virgin plastics, vanwege de kosten voor inzameling, sortering en recycling. ‘Maar als je een CO₂-belasting of andere milieubelastingen gaat meerekenen kan recyclaat wellicht concurreren’, denkt ze.

Waarom biologisch afbreekbaar plastic niet de oplossing is

Veel bedrijven maken tegenwoordig goede sier met biologisch afbreekbaar plastic, bijvoorbeeld bij voedselverpakkingen of plastic tasjes. Dat is echter geen oplossing voor het probleem van zwerfaval of de plastic soep, zo maakte een rapport van Wageningen University & Research (WUR) in 2017 al duidelijk.

De term is namelijk nogal misleidend. Het betekent dat het plastic bij het gft-afval mag, maar mensen denken dat ze biologisch afbreekbaar plastic gewoon weg kunnen gooien. Dat is niet zo. ‘Als het in het milieu terecht komt breekt het niet af. Het is alleen afbreekbaar in een industrieel composteerproces, waarbij het bij hoge temperaturen wordt afgebroken’, vertelt Tjapkes. 

Ook Peeters ziet het niet als een oplossing. ‘In de praktijk valt de composteerbaarheid van dit soort verpakkingen nog wel eens tegen. Zo hebben veel verpakkingen een doorlooptijd van 20 weken. Daar is het proces van de afvalverwerkers niet op ingericht, omdat de gemiddelde cyclustijd in een composteerinstallatie 4 weken is. Dus wordt het biologisch afbreekbaar plastic er alsnog uitgevist en verbrand. Dan ben je weer terug bij af en wordt het in de praktijk niet gecomposteerd.’

Zijn bioplastics van plantaardig materiaal een goed idee?

Bioplastics zijn gemaakt van plantaardige materiaal uit de landbouw. Het voordeel is dat ze niet van olie gemaakt worden en dus geen bijdrage leveren aan de CO₂-uitstoot. Als al het plastic hiervan zou worden gemaakt zou volgens het WUR-rapport 5% van de wereldwijde landbouwoogst nodig zijn.

‘Het wordt bijvoorbeeld gemaakt uit maïs. Het nadeel is dan dat bioplastics moeten concurreren met voedselgewassen en dat wil je niet’, zegt Tjapkes. Volgens de Wageningse universiteit kan dit probleem opgelost worden doordat de industrie technologie ontwikkelt om de niet-eetbare reststromen uit de landbouw te gebruiken.

Oplossingen voor het plastic probleem

Naast de schoonmaakacties op de stranden trekken projecten als de The Ocean Cleanup van Boyan Slat veel aandacht. Hij maakt met een plasticvanger de oceanen schoon. ‘Dat soort initiatieven zijn heel belangrijk’, stelt Tjapkes. ‘Maar we moeten ook zorgen dat plastic niet in zee terecht komt. Daarom moeten we het probleem bij de bron aanpakken.’

Ook Peeters denkt er zo over. ‘In feite is The Ocean Cleanup dweilen met de kraan open. We moeten die kraan dichtdraaien en zorgen dat plastic niet meer weggegooid wordt. Dat doe je aan het begin van de keten.’

Wat doen bedrijven aan het plastic probleem?

Overal in de wereld werken bedrijven samen om het plastic probleem aan te pakken. In Nederland sloot de overheid met meer dan 60 bedrijven en organisaties, waaronder ASN Bank, een Plastic Pact NL. In 2025 willen ze 20% minder plastic gebruiken en plastic producten zo maken dat het altijd te recyclen zijn.

Op internationaal vlak heeft As You Sow de Plastic Solutions Investor Alliance gelanceerd om beursgenoteerde bedrijven bewust te maken van de bedrijfsrisico’s van plastic vervuiling en het belang van oplossingen. Daar hebben zich 25 internationale beleggers bij aangesloten, waaronder ASN Beleggingsfondsen, die samen 1000 miljard aan activa beheren.

Voor bedrijven kan het plastic probleem ook een marketingprobleem worden. ‘Grote merken als Coca-Cola willen hun producten niet terugzien in het milieu en vinden het niet leuk om hun flessen in de oceaan te zien drijven’, zegt Peeters.

Met haar Searious Business wijst ze ook op mogelijkheden om de productie te beperken. ‘Wij zeggen bijvoorbeeld tegen producenten: kijk eens naar je flesjes. Je kunt bijvoorbeeld shampoo in geconcentreerde vorm in kleinere flesjes doen of in tabletvorm verkopen, zodat je minder plastic verpakkingen nodig hebt en dus minder fossiele grondstoffen gebruikt.’

Volgens Peeters gaat het allemaal nog lang niet snel genoeg. ‘Er zijn nog te weinig bedrijven die de goede kant op gaan. Er is meer druk nodig’, vindt ze.

Let op: Met beleggen loop je risico en maak je kosten. Je kunt je inleg of een deel daarvan verliezen.

“Er zijn nog te weinig bedrijven die de goede kant op gaan. Er is meer druk nodig”

Willemijn Peeters

Wat doet de overheid?

Die druk kan bijvoorbeeld komen van de overheden. Wereldwijd worden steeds meer wetten aangenomen. De Nederlandse regering stelde per 1 januari 2016 een verbod in op gratis plastic tasjes. Alle consumenten samen gebruikten tot dan jaarlijks 3 miljard plastic tasjes, waarvan een groot deel als zwerfafval werd. Op Europees niveau heeft de EU in 2018 een plastic strategie vastgesteld om recycling te bevorderen en plastic afval te voorkomen.

De meest in het oog springende maatregel is het verbod op wegwerpplastics in heel de Europese Unie vanaf 2025. Dat verbod geldt voor plastic artikelen die meestal na één keer gebruiken weggegooid worden, zoals plastic wattenstaafjes, bestek, borden, rietjes, roerstaafjes en ballonnenstokjes. Volgens de EU valt 86 % van het plastic afval dat op de Europese stranden wordt aangetroffen onder deze richtlijn.

Wat doet ASN Bank?

Kan een bank ook een rol spelen in de aanpak van het plastic probleem? ‘Ja’, stelt Tjapkes. ASN Bank is aangesloten bij het Plastic Pact, de Plastic Solutions Investor Alliance en de Statiegeldalliantie. Eind 2018 heeft de bank een eigen plastic beleid opgesteld, waarmee een toekomst wordt nagestreefd waarin er geen plastic meer terechtkomt in de natuur of in de zee, en de vervuiling in rivieren, oceanen en kustgebieden is opgeruimd. De bank verwacht onder meer dat bedrijven overstappen naar andere alternatieven en dat plasticproducten gerecycled en hergebruikt kunnen worden. Het gebruik van microplastics moeten ze voorkomen. Ook moeten ze voldoen aan EU-beleid dat alle plastic verpakkingen voor 2030 recyclebaar moeten zijn.

De bank kan daar invloed op uitoefenen door wel of niet in bedrijven te beleggen of kredieten te verstrekken. Tjapkes: ‘Bedrijven in onze beleggingsfondsen die veel gebruik maken van plastic of plastic verpakkingen maken moeten aan allerlei criteria voldoen. Anders beleggen wij er niet in.’